Wie kent het niet? `s Avonds bibberen op de bank bij een griezelfilm. Reeds voor de moordenaar ten tonele verschijnt, kondigt de muziek zijn intocht aan. Verschrikt kijk je weg maar eigenlijk heeft dat geen zin: de muziek nam je reeds mee naar het griezelmoment en met je ogen toe kan je aan de muziek horen wat er gebeurt. Sterker nog: waarschijnlijk neemt je fantasie een loopje met je en zijn de beelden die je zelf vormt, gruwelijker dan de echte beelden. De muziek heeft immers het juiste beeld bepaalt en versterkt alles. Wegkijken heeft geen zin. Je weet wat er komt. Zo gaat het mijn inziens ook met muziek bij heidense rituelen. Wanneer je bijvoorbeeld een lied in mineur zingt, ondersteund door de trage lage bassen van een trommel, schep je meteen de juiste sfeer voor een voorouderherdenking. Wanneer deze ritmische en melodische sfeerzetter dan ook nog via tekst een ode brengt aan het leven van deze voorouder, zit je gebeiteld: een betere inleiding van een dodenherdenking bestaat er niet. Neem de muziek weg en men heeft een heel ander verhaal. Begrijp je de tekst niet dan is dat geen probleem: de muziek bepaalde reeds je gemoed en brengt je de juiste beelden.
Muziek opent innerlijke poorten die we op geen enkele andere manier kunnen openen. Dat is mijn stelling. Via historische, sociologische, antropologische en psychologische literaire bronnen probeer ik aan te tonen dat muziek altijd een belangrijk onderdeel was tijdens de rituelen van onze Indo-Europese voorouders en dat deze ook nog altijd van groot belang kan zijn in ons hedendaagse spirituele beleving.
Er was eens…
Muziek is ouder dan landbouw. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat mensen overal en in alle tijden muziek hebben gemaakt. Wetenschappers suggereren dat muziek waarschijnlijk ontstaan is door het proberen nabootsen van natuurlijke geluiden en ritmes. Deze suggestie wordt ondersteund door antropologisch onderzoek: meerdere hedendaagse culturen maken muziek met het doel om natuurlijke geluiden na te bootsen. Vaak wordt deze soort muziek gelinkt aan sjamanisme. Het ondersteunde waarschijnlijk overgangs- en jachtrituelen. Opvallend is ook dat voor zover we weten muziek en dans steeds onafscheidelijk zijn geweest. Muziek is pas de laatste 500 jaar een schouwspel geworden.
Al decennia lang voeren wetenschappers discussie waarom muziek zou ontstaan zijn. Het antwoord is dan ook erg moeilijk te achterhalen. Men is het er over eens dat muziek en taal samen ontstaan zijn en ergens op een punt apart geevolueerd zijn.
De wetenschapper Pinker stelde in zijn cheescake-hypothese dat muziek geen enkel evolutionair voordeel biedt in tegenstelling tot taal. Muziek is dan gewoon een randverschijnsel van taal en heeft verder geen functie. Darwin dacht daar anders over. Hij poneerde dat muziek evolutionair nut heeft. In `The descent of Man` stelt hij: `Ik kom tot slotsom dat de mannelijke of vrouwelijke voorouders van de mens voor het eerst muzikale tonen en ritme gingen gebruiken om het andere geslacht te charmeren. Zo raakten muzikale tonen hecht verbonden met enkele van de sterkste hartstochten die een dier kan voelen.` David Huron onderschreef deze stelling, deed hier meer onderzoek naar en kwam tot de conclusie dat muziek om de volgende redenen evolutionair nut kan hebben:
Het zoeken van een partner: Muzikaliteit zou een rol kunnen spelen in de partnerkeuze en dus van invloed zijn op de seksuele selectie. In dit geval zou muziek dienen om partners te imponeren. Kijk hierbij bijvoorbeeld naar vogels waarbij muziek en dans voor het verleiden van de partner van belang is. Onderzoeker Miller bevestigt dit en ziet in muziek en dans een manier om het uithoudingsvermogen te tonen aan een potentiële partner.
Sociale samenhang: Een belangrijke reden kent Huron toe aan de rol van muziek op sociale cohesie binnen groepen. Door het psychisch effect kan muziek bijdragen aan het groepsgevoel. Wanneer het leven in groepen voor mensen evolutionair voordelig is zou muziek kunnen dienen als sociaal bindmiddel die de groep bij elkaar houdt, die hun emoties coördineert en die belangrijke boodschappen duidelijk communiceert in rituelen en dus verhoogde overlevingskansen bieden boven groepen die dit middel niet hebben. Het kan er voor zorgen dat men zich identificeert met een bepaalde groep en hen motiveert om andere groepsleden te ondersteunen.
Moeder-kind relatie: Neurofysioloog Walter Freeman stelt dat er bij het luisteren naar muziek het hormoon oxytocine wordt afgegeven. Dit hormoon, dat ook wel het knuffelhormoon wordt genoemd, wordt ook bij de moeder afgegeven tijdens het baren en versterkt de gevoelens voor het kind. Hierdoor wordt de band, dus de overlevingsdrang, sterker.
Vaardigheidstraining: Muziek zou volgens Huron niet zozeer meeliften op andere mechanismen als wel er de basis voor leggen. Muziek maken zou kunnen worden gebruikt om andere motorische vaardigheden te verbeteren. Zang zou goed een voorloper van taal geweest kunnen zijn. Ook perceptueel gezien zou het maken en luisteren naar muziek vaardigheden kunnen verbeteren: muziek luisteren als een soort gehoortraining (Huron, 2001). Men kan ook beter onthouden in combinatie met ritme en muziek.
Muziek bij onze voorouders
Er is weinig bekend over de pre-christelijke muziek in West-Europa. Waarschijnlijk was het grootschalig aanwezig maar de bronnen zijn miniem. Dit komt door twee redenen: de vroege kerstening van onze gebieden en het gebrek aan notaties. Door vergelijkend antropologisch onderzoek en archeologische vondsten vermoedt men dat muziek hoogstwaarschijnlijk gebruikt werd ter versterking van rituele handelingen: het was magische en bezwerende muziek. Zowel in het Germaanse gebied, het Keltische gebied, en het Frankische gebied zijn diverse instrumenten en afbeeldingen gevonden. Ook zou muziek een rol kunnen hebben gespeeld bij het dagelijks leven, als medium om mythes over te leveren aan jongere generaties. Het instrumentarium was eenvoudig: fluiten, harpjes en diverse trommels.
Volgens onderzoekster Wormhoudt werd spirituele informatie vaak in een lied- of verhaalvorm gegoten.
Vooroudercultus: Ze ziet ook een belangrijke historische functie in muziek: `Barden waren de hoeders van de tradities. Het vertellen van een verhaal of het zingen van een oud lied werd gezien als een daad van macht en magie.` In onze contreien was een zeer sterke vooroudercultus. Het bezingen van een voorouder zorgde ervoor dat deze niet vergeten werd en generaties lang werd herinnerd. Veldslagen werden op deze manier herdacht en doorgegeven.
Ander bewustzijn: Daarnaast werd volgens Wormhoudt het lied gebruikt om in een andere bewustzijnsstaat te komen, zoals beschreven in de Egils sage. Door het monotone zingen geraakte een zieneres in trance. Hierdoor kon ze vragen beantwoorden, voorspellen of genezen. De bronnen hebben het alleen over zingen. Deze stelling wordt bevestigd door onderzoek bij hedendaagse traditionele sjamanen die gebruik maken van ratels, trommels en hun stem om in trance te geraken.
Genezen: Wormhoudt heeft het ook over helend zingen in het West-Europa van onze voorouders. De Finse Sjamanen en Sami kennen deze vorm van genezen nog: om ziekten te genezen, wonden te behandelen en preventieve maatregelen te nemen tegen onheil. Hierover zegt Wormhoudt: `Zingen veroorzaakt trillingen op alle lagen. Het kan iets losmaken, verwijderen of toevoegen. Een ziekte kon uit een lichaam worden gezongen. Men kon een ziekte bestrijden, aanvullen of ermee onderhandelen. Men kan door een lied ook iets toevoegen aan een patient: een krachtbron, een helper, een energie.` Waarschijnlijk is de gebedsgenezing, zoals die bij sommigen vandaag nog bekend is, hier een uitloper van. Wat ook nu nog bekend is, is het runechanten. Rune, afkomstig van `Raunen` betekenen volgens de meeste onderzoekers fluisteren, geheime spreuken in woord, symbool en schrift. Deze vorm van genezing of afroepen van zegeningen is nog in gebruik in bijvoorbeeld Karelia. Hedendaagse bekende Finse muziekgroepen als Värttinä en Hedningarna hebben gebruik gemaakt van deze muziek.
Het dagelijks leven vergemakkelijken: Liederen waren ook verweven met dagelijkse gebeurtenissen. Hierover zegt Wormhoudt: `Er waren liederen om de oogst te zegenen, liederen om goden te roepen of te bedanken. Bij equinoxen en andere belangrijke jaarfeesten werd er gezongen, verteld en gedanst en eenieder groeide op met liederen en verhalen die hoorden bij zijn natuurlijke omgeving.` We zien deze functie ook terug in onze oude kinderliedjes waar vaak verwezen wordt naar oude heidense motieven.
Herinneren:Door het gebruik van stafrijmen –vooral bekend bij de Edda`s van de Germanen- en een zekere kadans kon men langer het verhaal onthouden en komt men in een zekere trance. Bovendien had een lied ook een sterk visualiserend vermogen waardoor beelden en dus herinneringen langer bleven hangen. Dat moest ook, gezien zowel bij de skalden als bij de barden er niets opgeschreven werd.
Waarom is muziek nog steeds belangrijk?
Hedendaags onderzoek bevestigt het belang van muziek bij genezing. Muziek blijkt een effectief middel tegen epilepsie, hysterie en allerlei andere zenuw- en hersenziekten. Het geheugen kan terugkeren door muziek. Verlamde spieren werden in de onderzoeken opnieuw geactiveerd en tijdelijke zwakzinnigheid werd uitgebannen. Muziek verlaagt ook de afgifte van het stresshormoon cortisol waardoor we ons kunnen ontspannen. Het activeert ook het beloningssysteem in onze hersenen dat actief is bij het gebruik van drugs of seks. Door het beloningssysteem voelen we ons goed. Dat verklaart waarom we het zo fijn vinden om naar muziek te luisteren. De meeste wetenschappers zijn het erover eens dat muziek een sterke invloed uitoefent op de hersenen en op ons motorisch systeem.
Daarnaast zien we via onderzoeken in de muziektherapie de volgende stimulansen bij muziek:
Herinneringen: Muziek kan herinneringen aan bepaalde situaties oproepen. Het werkt dan als een sleutel tot de herinneringen.
Muziek wordt automatische gekoppeld aan een bepaalde stemming. We kunnen een emotie aan een muziekstuk toewijzen.
Samen muziek maken is ook erg belangrijk binnen de muziektherapie. Als je samen muziek kunt maken, kan je naar de ander luisteren, samenwerken en op de ander inspelen. Deze voorwaarden zijn ook de voorwaarden voor het dagelijkse bestaan. Patiënten die geen verbaal contact kunnen leggen met andere mensen, kunnen dit vaak wel op muzikaal niveau.
Beweging – Muziek lokt dus ook beweging uit. Passieve patiënten worden door muziek tot activiteit gedwongen.
Voorgaande onderzoeken laten zien waarom muziek nog steeds van groot belang is in onze hedendaagse maatschappij. Het heeft een helende functie, het brengt mensen in een bepaalde stemming, het verbindt mensen en het zet mensen aan tot actie. Het zorgt er voor dat herinneringen gestimuleerd worden en brengt ons in een ander staat van bewustzijn. Iets wat onze voorouders duidelijk al wisten en gebruikten. Waarom zouden wij dan niet bewust meer muziek gebruiken bij onze rituelen?
Muziek verbinden met rituelen
Een ritueel is een geheel van symbolen en bijhorende handelingen die bij een speciale gelegenheid voor sommige mensen een bepaalde betekenis hebben. Het is dus cultuur- en tijdsgebonden. Een ritueel is eigenlijk een manier van handelen die anders is dan andere handelingen, doordat ze krachtiger is en meer betekenis krijgt. Binnen onze heidense beleving worden er rituelen uitgevoerd op belangrijke overgangsmomenten in de seizoenen (vb. lente, zomerzonnewende), alsook in het leven (vb. geboorte, huwelijk, dood) en bij voorouderherdenkingen (vb. dodenminne, Samhain). Er worden ook rituelen uitgevoerd door sjamanen die naar andere bewustzijnslagen willen reizen. Deze rituelen moeten ons dus brengen tot een nieuw stadium, een ander bewustzijnsniveau. Daarnaast is bij een ritueel de verbindende functie belangrijk: de groep voert samen een ritueel uit. Heel de groep bekent zich via dit ritueel tot dezelfde cultuur. Het zorgt voor het vormen en/of onderhouden van een bepaalde identiteit
Een ritueel zorgt er ook voor dat de uiterlijkheden ver-innerlijkt worden en er op meerdere niveaus beelden binnen komen. Tijdens midwinterfeest wordt bijvoorbeeld het nieuwe licht ontstoken en naar binnen gebracht. Dit moet ook gebeuren op individueel niveau: het licht wordt naar binnen gebracht. Het is de tijd dat de poorten naar de onderwereld wagenwijd openstaan en men door bepaalde rituelen men zichzelf dient te beschermen. Rituelen kunnen gebruikt worden ter heling en/of ter bescherming van een bepaald persoon. Tijdens de geboorte zal men bijvoorbeeld het kind verbinden met de 4 natuurelementen ter bescherming. Ten slotte: rituelen zorgen er voor dat generaties verbonden worden. Door het steeds terugkerend karakter van rituelen ontstaat er een zekere tijdloosheid. Oude verhalen worden verteld, voorouders worden herinnerd.
Wanneer we deze eigenschappen van een ritueel zetten naast de invloed die muziek op een mens heeft, zal u begrijpen waarom ik vind dat er meer zang, meer muziek mag zijn bij onze heidense rituelen. Muziek zal rituele handelingen ondersteunen en versterken. Datgene dat we nooit zullen verkrijgen met alleen maar motorische handelingen, beeld of spraak. Muziek verbindt alles: beweging, beelden, herinneringen, taal, heling en zelfs gevoel.
Hoewel er in West-Europa veel verloren gegaan in wat betreft rituele muziek, proberen de meeste heidense groepen op een of andere manier muziek te betrekken bij hun rituelen. Er worden vaak cd`s gebruikt. Mooi. Maar ik pleit dus voor het actief deelnemen aan het maken van muziek en eventueel het oprichten van een muziekgroep die zich uitsluitend richt op het ondersteunen van de heidense rituelen.
En nu?
Het optimale zou zijn dat een hele groep samen muziek maakt: het verbindt, het zorgt voor de juiste stemming, het verandert het bewustzijnsniveau en zorgt voor sterkere beelden tijdens het ritueel. Zet de schroom opzij. Wie zich een slechte zanger vindt, kan altijd kiezen voor een instrument. Wie geen melodisch talent heeft, kan gaan voor ritme. Wie ritmisch onzeker is, kan werken met rijmen of spreken met een kadans. Er zijn zo vele mogelijkheden. Bovendien is de intentie het allerbelangrijkste: sjamanen zijn ook niet altijd toonvast. Ga op zoek naar oude liederen maar blijf daar niet bij. Ontwikkel nieuwe muziek die het ritueel benadrukt: vrolijke, ritmisch versnelde en opzwepende muziek tijdens een midzomerfeest, slepende mineurakkoorden tijdens een dodenherdenking, korte rijmpjes en kinderliedjes tijdens een Wodansfeest. De stemming, het bewustzijnsniveau, de beelden benadrukken kan op een nieuwe en eigentijdse manier. Wanneer enkele mensen de muzikale stap zetten, zal de rest volgen.
Versterk je ritueel, versterk je ziel, versterk de beelden, versterk de samenhorigheid: gebruik muziek!
Gudela
Bronnen:
Darwin, C. R. (1871). The descent of man, and selection in relation to sex. London: John Murray.
Farwerck, F.E. (1978). Noordeuropese mysteriën en hun sporen tot heden. Deventer: Ankh Hermes.
Huron, D. (2001). Is music an evolutionary adaptation? New Tork: Annals New York Academy of Sciences.
Levitin, D. (2014). Het muzikale brein. Amsterdam: Atlas contact.
Pinker, S. (2013). Language, Cognition, and Human Nature. Oxford: Oxford university press.
Stumf, C. (2012). The origins of Music. Oxford: Oxford university press.
Sturluson, S. (2011). Edda. Amsterdam: Athenaeum.
Swaab, D. (2010). Wij zijn ons brein. Amsterdam: Atlas contact.
Wormhoudt, L. (2008). Goden en sjamanen in Noordwest-Europa. Geesteren: A3 boeken.
Wormhoudt, L. (2010). Seidr, het Noordse pad. Geesteren: A3 boeken.
Wörner, K. (1974). Geschiedenis van de muziek. Houten: Spectrum.
archive.org/details/TheRiseOfMusicInTheAncientWorld
www.comunicazione.nl/muziek-en-emotie-zitten-dichtbij-elkaar/
www.iszdebrug.nl/kijk-mee-met-de-muziektherapeut.htm?archive=201301
www.nu.nl/wetenschap/2029326/oudste-fluit-ter-wereld-gevonden.html
