Onderstaande tekst is wat ingewikkelder en langer dan dat jullie van mij gewend zijn. Soms is de materie zo diepgaand dat een korte bocht onmogelijk lijkt. Toch wil ik een poging wagen om op een zo laagdrempelig mogelijke manier de naar mijn idee belangrijkste grondslag van een ritueel uit te leggen. Zodoende kan iedereen die met (dagelijkse) rituelen aan de slag wil, de grondslag ervan begrijpen en bemeesteren. In deze tijd is volgens mij het heiligen of sacraliseren van het leven en je omgeving, een goede manier om je ten dele te onttrekken aan de schijnbare hysterie van de dag. Rituelen worden broodnodige rustpunten. Het brengt je tot jezelf maar verbindt je tegelijkertijd met de essentie van de hele wereld. Daarom wil ik deze tekst zo graag schrijven.
In mijn uitleg zet ik twee ijkpunten van het heiligen/ het ritueel centraal: het heiligen van de ruimte (horizontale lijn) en het heiligen van de tijd (vertikale lijn). U zal weldra hopelijk begrijpen waarom. Wie na het lezen van dit stuk met nog meer vragen of opmerkingen achterblijft, mag me altijd persoonlijk contacteren.
Ok, we beginnen eraan.
Heiligen
Toen ik puber was, nam mijn moeder me mee naar het net gekochte bouwterrein waar ons toekomstig huis zou komen. Het was een groot stuk grond, in het midden van een woonwijk. Ik herinner me dat we ons wat ongemakkelijk voelden want mijn moeder had soms rare gebruiken waar we geen touw aan vast geknoopt kregen. Midden op het bouwterrein maakte mijn moeder een klein vuurtje. Ze ging met een brandende stok uit het vuur de hoeken van het terrein af, met de zon mee. We staarden met open mond haar na. Daarna aten we brood en dronken wat. De resten van het eten en drinken gooide ze in het vuur. Ze gooide ook nog kruiden in het vuur. Ik herinner me niet meer of ze er dingen bij zei maar de beelden zijn voor eeuwig in het geheugen geprent. Als puber vond ik het spannend en misschien zelfs een tikkeltje beschamend: ‘Wat doet mijn moeder weer raar. Hopelijk passeert er niemand.` Vandaag weet ik dat ze op die manier een zeer krachtig oud gebruik heeft doorgegeven aan ons gezin: `het heiligen van een ruimte.` Zij zorgde dat dit niet gewoon een bouwterrein was maar `ons` huis. Van wie zij het geleerd heeft? Dat heb ik eerlijk gezegd nog nooit gevraagd. Ik vermoed dat zij steeds een sterke intuïtie en veel boekenwijsheid heeft gehad maar ze stamt ook van een zeer oud Kempisch boerengeslacht die deze gebruiken tot de vorige eeuw nog toepasten op hun velden. Ze lijken in deze hedendaagse, onttoverde maatschappij vreemd maar ze zitten diepgeworteld in ons DNA en ons collectief geheugen. Ontzettend dankbaar ben ik, dat ik dankzij mijn voorouders en mijn eigen-wijze moeder heb leren `heiligen`.
Het woord `heiligen` wekt bij vele mensen weerstand op. Het veroorzaakt beelden van gedwongen ter communie gaan, oude mannen die prevelend een verbond sluiten met een ver-weg-god of van een stoffige kerk. Het roept dogma`s en machtsmisbruik op. Alles wat niet rationeel is, geeft ons een ongemakkelijk gevoel en willen we liever niet in de buurt. En dat is een spijtig zaak want volgens de etnoloog Eliade is het heiligen van tijd en ruimte een zeer oud gegeven en typisch voor Traditionele leefgemeenschappen en religies door alle eeuwen en ruimtes heen.
Heiligen van de ruimte
Wat is dat dan werkelijk? Dat heiligen? Ik begin met ruimte en probeer het met een begrijpelijk voorbeeld uit te leggen. Kent u Westerlo? Waarschijnlijk is Westerlo een gemeente als een ander voor u. Misschien kent u wel de abdij van Tongerlo of de Westelse voetbalploeg maar voor de rest is het niet interessant. Sterker nog: het laat je waarschijnlijk koud of dit nu in de Kempen of op Siberië ligt. Voor mij is het echter de mooiste gemeente van de wereld. Als ik er binnenrijd of iemand het Westels dialect hoor praten, zwelt mijn hart en voel ik me als `thuisgekomen`. Het is namelijk de gemeente waar ik opgegroeid ben, waar de eerste vriendschappen ontstonden, de eerste kus, de mooiste herinneringen,… Voor mij is deze grond `Heilig`. Is dat niet raar? Waar u niet warm of koud van wordt, is voor mij het centrum van de wereld.
Waarom ik dit vertel? Het laat het verschil zien tussen een sacrale en een wereldlijke ruimte. Ik geef een ander voorbeeld. Een kerk is eigenlijk gewoon een gebouw van stenen tot er een altaar wordt opgericht, er een duidelijke afbakening is, tot het het huis van God wordt. Dan krijgt het voor Christelijke mensen een heel andere, diepere betekenis. De ruimte is plots heilig. Voor niet-Christelijke mensen blijft het echter gewoon een gebouw van stenen. Merkt u het verschil? Als Christenen in een oud gebouw komen, waar geen altaar of kruis staat, is het gewoon een oud gebouw.
Voorchristelijke religies, waar ik me meer op toeleg, hebben ook heilige ruimtes en hun eigen rituelen voor het heiligen ervan. Ze nemen als leidraad hun mythes die ze van generatie op generatie doorvertellen. Voor het scheppen van een heilige ruimte, herhalen ze de scheppingsmythe van de kosmos. Dit zien we terug doorheen heel de wereld. In onze streken wil dat zeggen dat we in de chaos van het wereldlijke een `heilige`orde scheppen. We scheppen orde door een ruimte af te bakenen en de kop van de slang (of draak) of de schedel van het offer Ymir ritueel vast te pinnen (in oude gebouwen en de eerste kathedralen in Europa was dit het bouwoffer). Deze schedel wordt ondersteund door 4 hoeken die mythisch worden voorgesteld als de 4 dwergen Nordi, Ostri, Sutri en Westri. In het midden wordt een kosmische boom geplant, een grafheuvel opgeworpen of een vuur ontstoken. Vanaf dat moment is alles dat binnen de vier hoeken valt heilig. Alles daarbuiten is werelds. Zo werden en worden boom-, bron-, heuvel- en vuurheiligdommen ingericht. Wie een ritueel wil doen, zal altijd eerst deze ruimte moeten herscheppen. Voor wie niets weet van mythes, lijkt dit een ingewikkeld verhaal maar eigenlijk is het heel simpel: het heiligen van een ruimte is zorgen dat deze ruimte betekenisvol wordt. Het grappige is dat net door deze heiliging van de ruimte, de ruimte zal doen verdwijnen als je er in zit. Je zit niet meer in een strooien cirkel, je zit in de kosmos. Je bent verbonden met het eeuwige, met alles, met alle heilige ruimtes in het verleden, heden en de toekomst.
Heiligen van tijd
Eliade wees er op dat ook de tijd `geheiligd` kan worden. Dat is misschien een nog ingewikkelder verhaal. We kennen allemaal de verhalen van oude helden uit Keltische of Germaanse sages of sprookjes die tijdens een queeste in een tijdsvacuüm terecht komen en na -wat een paar minuutjes lijken- pas na honderd jaar weer verschijnen. Het zijn voorbeelden van een `andere` tijd dan die wij kennen via de klok. Het is wat we sacrale tijd noemen. Het heeft een begin, noch einde. We kunnen deze tijd nog aanduiden met de beginwoorden van een sprookje: `Er was eens….` Niet lang geleden, niet vandaag, niet morgen maar eens in al die tijden.
Ook hier zal ik proberen een makkelijk voorbeeld te geven uit mijn eigen leven: 2 juli 2005. Weet u toen nog wat u deed? Was het een dag zoals een andere? Ik herinner mij elk detail van die dag. Het was de dag dat mijn man en ik huwden volgens de oude gebruiken. Onuitwisbaar dus. Het zou me verbazen indien u ook niet zulke voorbeelden kan opsommen: bevallingen, huwelijken, scheidingen, sterftes,… Op het ogenblik dat iets waardevols of iets ingrijpends gebeurt dat een sterke invloed heeft op uw zijn, zal je je dat nog lang heugen. Om deze waardevolle en/of soms pijnlijke momenten te accentueren, om de tijd te heiligen, maken we gebruik van rituelen. Hoe doen we dat?
Ook hier herhalen we de mythes en zetten we een stapje richting eeuwigheid. In Voorchristelijke religies wordt de tijd altijd als een cyclus, met de zon mee, gezien. De rituelen zullen geënt zijn op dit rad, deze cyclus en zien we terug op meerdere niveaus: ze heiligen een dag (opgang zon, hoogste punt, ondergang zon, nacht), ze heiligen het jaar ( de belangrijkste momenten: midwinter, Ostara, midzomer en Oogstfeest), ze heiligen het leven (geboorte, jongeling, huwelijk, dood, wat we dus rites de passage noemen) en ze heiligen generaties (voorouders/ verleden, familie/heden en nakomelingen/toekomst) aan de hand van rituelen. In een ritueel zal je de tijd heiligen door het een plaats te geven op het rad. Om terug naar het voorbeeld van een huwelijk te gaan: een huwelijk verbindt twee stambomen. Het brengt twee voorouderlijnen samen. Om een huwelijk op het rad te plaatsen is het belangrijk om deze voorouders te betrekken in het ritueel. Om ze bij naam te noemen en te her-inneren. Het is belangrijk om het heden te betrekken (de families en de gemeenschap) maar ook de toekomst. Je heiligt de tijd ook door het een plaats te geven op het levensrad van geboorte, huwelijk en begrafenis. Daarnaast door handelingen uit de mythes te stellen: de mythische tijd. We nemen weer als voorbeeld het huwelijk. In onze mythes zien we dat een huwelijk wordt ingezegend met de hamer van Donar. Door deze handeling letterlijk te herhalen tijdens je eigen huwelijk, stap je in de sacrale tijd. Het is niet meer gewoon een huwelijk, het is een heilig huwelijk. Het is niet meer alleen een huwelijk tussen een man en een vrouw, het is een huwelijk tussen hemel en aarde. Een verbond tussen Asen en Wanen. Kan je het een beetje volgen?
Deze heiliging van tijd en ruimte zijn het belangrijkste onderdeel van alle rituelen. Draag er zorg voor als je een ritueel voorgaat of zelf ontwikkelt.
Hoe kan je dit in het dagelijks leven brengen?
`Allemaal leuk en aardig, ` hoor ik u bijna tot hier mompelen: `Maar wat heb ik daaraan in het dagelijkse leven?` Eigenlijk is de sacrale tijd en ruimte een soort van beklimming van de middenas of boom. Vanuit een helikoptervisie, kijk je naar het opkomen en vergaan van grillen, leven, momenten,…Als alles verbonden is in tijd en ruimte en `eeuwig`is, heeft de vergankelijke wereld minder invloed op je en blijf je dichter bij jezelf. Je overwint de draak, je pint zijn hoofd vast in het midden.
Enkele suggesties
- Maak een stamboom, zoek de rode draad, herken jezelf. Herken je kinderen. Wie ben jij in het geheel?
- Steek bij opgang van de zon een rode kaars (kracht, schepping) aan, op haar hoogste punt (wijsheid) een witte, bij ondergang een zwarte (onderwereld, zegen).
- Vier overgangsmomenten als geboorte, huwelijk en sterven.
- Vier overgangsmomenten als bijvoorbeeld zomerzonnewende binnenkort.
- Haal herinneringen op over je overleden familie en/ of vrienden voor je kinderen.
- Brand een kaars of een vuur om de middenas in je ruimte en in jezelf te plaatsen. Ben je daar zeer bewust van. Kom tot jezelf.
- Beklim figuurlijk de boom en bekijk de wereld of een ingrijpende gebeurtenis van alle kanten (emotioneel, evolutionair, historisch, rationeel, materieel, dierlijk,…) zodat je in het midden kan eindigen. Het zal je rust brengen en de relativiteit en vergankelijkheid van het wereldse laten zien.
Zo, het is een hele epistel geworden. Laat dit even op jullie inzinken. Ik hoop dat het is kunnen doordringen en dat mijn beelden juist gekozen zijn. Laat zeker weten of jullie interesse hebben om meer van deze `ingewikkelde` verhalen te lezen of lezingen hierover te volgen. Dan maak ik er werk van.
Gudela
