`Eén ei is geen ei
twee ei is een half ei
drie ei is een paasei`
oud Paasliedje
`Wat was er eerst? De kip of het ei?` Deze filosofische vraag heeft iedereen vroeg of laat wel eens voorgeschoteld gekregen. Weet je het antwoord al?
De oorsprong
De oudste scheppingsmythes van verschillende volkeren, verspreid over de hele wereld zijn hier heel duidelijk in: het ei was er eerst. De gehele kosmos zou immers ontstaan zijn uit het ei. Een voorbeeld uit de Indische Traditie: volgens de RigVeda (10,121) schiep Brahma de kosmos uit een gouden ei. Hij bracht zaad in de oerwateren. Hieruit ontstond een ei dat Brahma brak. Uit de gouden helft ontstonden de wateren. Uit de zilveren helft de aarde. Uit het ei kwam de gehele schepping voort. Het is een beeld dat bij de meeste Indo-Europese volkeren is blijven hangen. Ook het Finse epos Kalevala kent een soortgelijke mythe: ` Uit de onderste helft van een ei ontstond de aarde, die onder het uitspansel ligt. Uit het bovenste deel van een ei ontstond de hoge hemel. Uit het bovenste deel van een dooier ontstond de ver in het rond stralende zon. Uit het bovenste deel van een eiwit ontstond de maan met haar milde glans. Uit het gespikkelde mengsel van eiwit en eigeel ontstonden de sterren. Uit het donkere deel in het ei ontstonden de wolken, die door de lucht trokken. Zo waren hemel en aarde ontstaan. ` Het ei staat dus symbool voor het ontkiemende leven, het ontstaan van de kosmos. En dat zien we terug in enkele gebruiken. Eieren worden begraven op plaatsen waar men vruchtbaarheid of herleving wenst, bijvoorbeeld op de akkers, in een graf of als stimulator van een zwangerschap. Tot in de 19e eeuw werden in onze contreien nog eieren als offer gelegd of werden stukjes ei tussen het zaaigoed verwerkt om de sluimerende groeikracht te doen ontwaken. Er zijn ook gevallen bekend waarbij het ei als bouwoffer zou gebruikt zijn: zowel in de fundamenten van een kerk te Iserlohan als in de stadsmuren van Krems vonden archeologen eieren.
Verbinding met Ostara/Paasfeest
Je kan dan wel begrijpen dat het ei een belangrijke functie had in de voorchristelijke voorjaarsrituelen. In het voorjaar ontkiemt de groeikracht van de bloemen en planten. In het cyclisch denken van de traditionele maatschappijen werd de kosmos elk jaar opnieuw herschapen na de ragnarok (wintertijd). Het nieuwe jaar begon met de lente. Men neme dus een ei, een gouden ei, en… In Estland werd het paasfeest vroeger Munadepühad of Eierfeest genoemd.
Gezien het symbool zo sterk was, kon de kerk niets anders dan het heidense ei te integreren. In de twaalfde eeuw werd de Benedictio ovorum ingevoerd: men kon eieren laten wijden door de priester tijdens het Paasfeest.
Eiergebruiken:
Toch zijn de meeste bekende gebruiken niet rechtstreeks aan de kerk verbonden. Ze leefden verder binnen de boerengemeenschappen en zijn nu nog vaak als kinderactiviteiten bekend. Dat is het lot van de oude feesten: ze worden voor de kinderen in stand gehouden maar de inhoud en de symboliek verdwijnt langzaam.
- Verstoppen van eieren: Het verstoppen en zoeken van eieren zal wel het meest bekende gebruik zijn. Het wordt nog voor de kinderen gedaan. Al naar gelang de streek of de geloofsovertuiging worden de eieren verstopt door een haas, de lentegodin Ostara, de paasklokken of door de ouders.
- Rondegang: Toen ik in Catalunya woonde was het een gebruik om eieren te gaan ophalen bij alle mensen van het dorp. Al zingend togen we van huis tot huis: bij elk huis werd er vanaf de eerste verdieping een mandje naar beneden gelaten met eieren en wat voorjaarsgroenten in. Na het zingen werd er verzameld in het dorpshuis waar heel het dorp kon genieten van een hele grote omelet. Het werd een groot feest. Dit gebruik kenden we waarschijnlijk ook in de lage landen maar is doorgeschoven naar de jeugd. Jongelingen lopen rond met kleppers en rommelpotten en gaan zingend eieren en in sommige streken hout voor het paasvuur ophalen. In de Antwerpse Kempen luidde het ophaalversje:
`Vrouw, vrouw, geef ons een ei
Die de zwarte hinne lei!
Zijn ze zwart of zijn ze rood,
Daarom leggen ze te nood.`
In de Steinerscholen (Vrije scholen voor de Nederlanders) houden ze deze paasrondegang nog in ere. Ook in Noord-Limburg ken ik nog dorpen waar de jongeren de huizen rondgaan. Andere streken zijn me niet zo bekend.
- Beschilderen:
Het beschilderen van eieren is een zeer oud gegeven. In het Oude Nabije Oosten vond men versierde eieren uit de IJzertijd. Ook in Romeinse graven in onze regio werden beschilderde eieren gevonden. Een Duitse minnezanger beschreef in 1216 in een lied het beschilderen van eieren. De oudste, bekende geschreven bron in onze regio stamt uit 1617, neergeschreven door Erycius Puteanus in Ovi Encomium. In Bohemen heeft men de gewoonte om liefdesgedichten op het ei aan te brengen of op een briefje te schrijven en in het ei te steken. Het ei werd dan geschonken aan hun geliefde. Een mooi gebruik. De manier waarop wij vandaag in de Lage Landen onze eieren beschilderen komt waarschijnlijk ook overgevlogen van Oostelijk Europa. Zij maken er echte kunstwerkjes van.
- Allerhande eierspelletjes voor thuis
Voor wie niet vaak een muze op bezoek krijgt: niet getreurd. Het ei heeft nog vele andere mogelijkheden om een mooi lentefeest te verkrijgen. Zo is eierengooien er eentje van. Men gooit naar elkaar verse eieren van op een afstand. Of met gekookte eieren. Men kan ook eierenestafettes houden: een ei overbrengen op een lepel in de mond via allerhande obstakels. Tot slot nog een gebruik dat ik leerde via mijn man: het eiertikken. Men neemt elk een gekookt ei en stoot die zo hard mogelijk tegen elkaar. Diegene waarvan het ei breekt, is verloren. Hij of zij moet het ei aan de andere geven om op te eten. Zo komt het dat mijn man elk jaar veel meer eieren op heeft dan wij. Zijn geheim heeft hij ons nog altijd niet willen vertellen.
Ik hoop dat dit artikel kan bijdragen tot meer inzicht in waarom die eieren zo belangrijk zijn tijdens het lentefeest. En voor het scheppen van een hele kosmos…
Gudela
Bronnen:
Gilst, van A. (2012) Het paasfeest in geschiedenis en volksgebruiken. Uitgeverij van de berg: Almere.
Gilst, van A. (2014) Wijze vrouwen en godinnen. Uitgeverij Aspekt: Soesterberg.
Kutik, C. en Ott-Heidmann, E-M. (1990). Leven met het jaar. Uitgeverij Christofoor: Zeist.
verzameld door Elias Lönnrot (1978) Kalevala. Uitgeverij Christofoor: Zeist.
vertaald door Ralph T.H. Griffith, The Rig Veda.
